Không chỉ nghệ sĩ cải lương mà hiện nay nhiều ca sĩ, người mẫu, diễn viên, nhà văn, nhà thơ, nhà báo, những người làm sân khấu … cũng có thói quen khấn ‘Tổ’ trước khi ra diễn.
Truyền thuyết “hai ông hoàng mê hát”
Theo chia sẻ của NSND Đinh Bằng Phi cho biết, trên bàn thờ tổ hát bội có thờ tượng hai em bé mà theo truyền thuyết là hai hoàng tử. Vì hiếm muộn nên để tạ ơn trời đất đã ban cho mình hai đứa con, nhà vua bèn lập đoàn hát biểu diễn trong cung ca ngợi công ơn trời đất để tỏ lòng thành của mình. Không ngờ hai hoàng tử lại quá ham coi hát, thường xuyên trốn trong buồng coi hát và chết luôn trong buồng hát vào ngày 12/8 Âm lịch. Người nghệ sĩ mượn hai vị hoàng tử này làm hai vị thần phù hộ cho nghề hát và ngày mất của hai vị trở thành ngày giỗ Tổ.
Tuy nhiên, nếu theo câu chuyện NSND Đinh Bằng Phi thì hai vị hoàng tử ấy chỉ là “khán giả” chứ không phải “ông tổ”. Vì “Tổ nghiệp” phải là người đầu tiên của nghề đó. Còn chuyện hai vị hoàng tử ấy vì quá mê xem hát mà chết ngày 12.8 âm lịch chỉ là lý do ca ngợi cái nghề sân khấu mà thôi. Mặt khác, vua cha thành lập đoàn hát chứng tỏ những nghệ sĩ hát phải có trước. Vậy tổ nghiệp của sân khấu trước nữa là ai?
Lòng thành và giai thoại
Giới nghệ sĩ phía Nam vẫn rỉ tai nhau về nhiều trường hợp cụ thể (rất tiếc không thể nêu tên ra, vì chỉ là giai thoại), vì không kính trọng tổ nghề mà thân bại danh liệt. Gần như hậu trường sân khấu hát bội, cải lương, kịch nói nào cũng có một bàn thờ tổ, với vài tượng thờ nhỏ; có một vị quản lý đoàn quốc doanh không tin điều này, nhưng năm nào cũng làm giỗ lớn, vì sức ép của những nghệ sĩ trực thuộc. Đa phần nghệ sĩ xem lòng thành quan trọng hơn lễ nghi, nên dù bận rộn, thì đến ngày giỗ tổ cũng phải nghỉ để thắp nén nhang và khấn vái.
Trong quan niệm của nhiều sân khấu, tổ rất linh thiêng và cũng rất gần gũi, luôn phù trợ cho họ trong từng suất diễn. Bên sân khấu hát bội hay cải lương, khi diễn đến lớp sinh đẻ, nhiều cô đào vẫn giữ lệ xưa, đến bàn thờ tổ thỉnh một vị ra sân khấu diễn cùng mình, xem đó là hài nhi. Đây không phải là hành động vô lễ, bởi quan niệm rằng tổ luôn góp mặt trên sân khấu, để cùng diễn trò. Đây cũng là một cách biểu thị lòng thành kính.
Những nghệ sĩ xuất thân trong gia đình có truyền thống về sân khấu hoặc có tìm hiểu về tổ nghề đều biết giữ các mỹ tục xưa, nhất là trong việc ứng xử hòa nhã với “đồng môn” như ca kỹ, ăn xin… Nhiều nghệ sĩ khi muốn cho tiền ăn xin đều phải nhờ ai đó không làm nghề đưa giúp, bởi họ không muốn xúc phạm tổ và xúc phạm chính mình. Nhiều người còn tránh đến các khu đèn đỏ, dù đi du lịch ở các đất nước mại dâm được phép hành nghề, bởi theo họ, dính vào điều cấm kỵ này, về sau nghề nghiệp sẽ chẳng ra gì.
Từ giỗ Tổ đến Ngày Sân khấu
Ban đầu, giỗ Tổ chỉ bó hẹp ở địa hạt của nghệ thuật truyền thống như: hát bội, cải lương, dần dần đã trở thành ngày hội chung của mọi người làm việc trong lĩnh vực giải trí với sự tham gia của đông đảo những nghệ sĩ kịch nói, diễn viên điện ảnh, ca sĩ, người mẫu… Mọi năm, mỗi đơn vị thường tổ chức giỗ Tổ riêng với các hoạt động chủ yếu: thắp nhang cho Tổ nghiệp, biểu diễn cho Tổ xem và tụ họp liên hoan.
Với việc ngày 12/8 AL hằng năm làm Ngày Sân khấu Việt Nam, ông Lê Duy Hạnh, chủ tịch Hội Sân khấu TP.HCM, cho biết: “Đây sẽ là ngày của liên hoan, hội diễn tôn vinh những vở diễn, những vai diễn xuất sắc trong năm. Cũng là dịp tổng kết đánh giá một năm hoạt động sân khấu. Sân khấu cả nước sẽ phát huy tinh thần “uống nước nhớ nguồn” thăm viếng những nghệ sĩ già yếu, neo đơn …”
Những điều kiêng kỵ mà nghệ sĩ Việt phải nằm lòng
Giới làm sân khấu ở phía Nam hiện nay phần đông tin rằng nếu không kính tổ nghiệp thì sẽ làm ăn không ra, hoặc sẽ gặp lận đận. Điều này ngẫu nhiên đúng với những nghệ sĩ hoặc sân khấu lơ là, coi thường điều này, họ hay thất bại; vì thiếu căn cứ để kết luận nên xin miễn nêu tên ở đây. Những cụm từ cửa miệng cũng chỉ rõ điều này: “tổ độ” – dùng chỉ những nghệ sĩ thành tâm và thành công với nghề; “tổ trác” – thiếu nghiêm túc, thất bại, vô duyên; “tổ phạt” – vì hỗn láo, xấc xược với đồng nghiệp, khán giả mà bị vạ thân; “tổ lấy nghề” – phải bỏ nghề làm việc khác, dù trong lòng vẫn thích; “tổ hành” – phải đi ăn xin, điên loạn, phạm tội…
Theo lời NSƯT Thành Lộc, nghề có ba vị Thánh Tổ gồm Tiên Sư, Tổ Sư và Thánh Sư. Và để tỏ lòng thành kính với Tổ nghiệp, cứ đến ngày 12/8 âm lịch hàng năm, các nghệ sĩ lại nườm nượp, người mang heo quay, người mang gà, trái cây đi cúng Tổ. Ban đầu, ngày giỗ tổ chỉ dành cho giới cải lương, hát bội tuồng chèo nhưng sau đó các ca sĩ trẻ cũng lấy làm ngày giỗ Tổ của mình. Chính vì thế, trong mỗi sô diễn quan trọng, ở cánh gà lúc nào cũng có bàn thờ Tổ.
Với giới nghệ sĩ, không được cho tiền người ăn xin. Vì sao? Vì sợ mất lộc. Trong ba vị Thánh Tổ của nghề có một người là ăn xin. Thế nên, giới nghệ sĩ kiêng kỵ cho tiền vì họ nghĩ rằng cùng một ông Tổ không nên bố thí cho nhau. Họ có thể mượn tay người khác hoặc tự tay mua đồ ăn để cho chứ tuyệt nhiên không được bố thí tiền lẻ. Có thể câu chuyện này đã tồn tại quá lâu nên khi được truyền miệng lại, nó cũng khác đi ít nhiều khiến các nghệ sĩ trẻ hiểu lầm.
Trong hai vị còn lại, có một vị là trẻ con, vị này cũng chính là biểu tượng cho sự hồn nhiên và trong trẻo của nghệ thuật. Ông cũng là lý do khiến các nghệ sĩ không được phép mang mía vào phòng thay đồ. Bởi, trẻ con ngày xưa rất thích ăn mía. Nếu mang mía vào, vị Tổ này sẽ lao vào ăn mà quên chứng cho đêm diễn. Từ đó sẽ dẫn đến việc nghệ sĩ bị quên lời khi bước lên sân khấu.
Thị cũng là một loại quả bị cấm mang vào bởi mùi thơm của nó sẽ gây chú ý với nghệ sĩ, khiến họ mất tập trung trước khi bước lên sân khấu.
Ngày xưa, Đoàn hát đi diễn sẽ mang theo rất nhiều rương đồ diễn và phụ kiện. Khi Đoàn dừng, rương hát được sắp ra hàng loạt. Đó sẽ là nơi để nghệ sĩ ngồi trang điểm. Nếu trẻ con ngồi lên rương và đá chân vào đó, trong Đoàn thể nào cũng xảy ra chuyện đánh lộn, cãi nhau. Đây là điều đã được NSƯT Thành Lộc thử làm và lần nào cũng dẫn đến một kết quả y hệt. Bản thân anh cũng không thể giải thích nhiều hơn về điều này.
Ngoài ra, trong phòng hóa trang, các nghệ sĩ không được đùa giỡn, nói tục mà phải yên lặng và tập trung nhất có thể. Các nghệ sĩ khi lên sân khấu cấm đi guốc vông vì cây vông được dùng để tạc tượng, làm cốt ông Tổ. Nếu lấy để đi dưới chân thì bị xem như một sự ô uế, bất kính.
Cũng chẳng có chuyện khi đang trang điểm, người này khen người kia làm mặt đẹp quá. Đó là điều kiêng kỵ. Và nếu một nghệ sĩ lớn ‘bị’ khen, họ sẽ bôi mặt đi và làm lại từ đầu.
Khi đoàn hát biểu diễn xong, trống là vật dụng không bao giờ được động đến. Người ta tin rằng trống là bộ phận trong cơ thể ông Tổ. Ngoài giờ diễn kiếm cơm, nghệ sĩ phải mang trả cho ông.
Những điều cấm kỵ trên đều được những người làm nghệ thuật ghi nhớ nằm lòng bởi họ tin rằng, nếu không làm theo đúng như thế, bị tổ trác là khó tránh khỏi.
Thông tin thêm:
Từ năm 2010, Ban Bí thư T.Ư Đảng đã quyết định chọn ngày 12.8 âm lịch hằng năm (cũng là ngày giỗ tổ truyền thống của ngành sân khấu) làm ngày Sân khấu Việt Nam.
Hoàng Gia (TH)
