Năm 1884, vị vua thứ 8 của triều Nguyễn lên ngôi với sự hỗ trợ của các đại thần như Nguyễn Văn Trường, Tôn Thất Thuyết. Trong giai đoạn này, Việt Nam đã trải qua nhiều biến cố và tình hình rối ren. Chưa từng có lần nào nước ta lại chứng kiến ba thay đổi vua trong chỉ bốn tháng ngắn ngủi. Chỉ sau một năm từ khi Hàm Nghi đăng cơ, kinh đô Huế đã bị đánh chiếm.
Vua Hàm Nghi sinh ngày 17 tháng 6 năm Tân Mùi, tương đương với ngày 3 tháng 8 năm 1871 trong lịch hiện đại. Tuy nhiên, một số tài liệu khác lại ghi rằng vua Hàm Nghi sinh ngày 22 tháng 7 năm 1872 tại Huế. Vua Hàm Nghi là em ruột của vua Kiến Phúc (tên thật là Ưng Đăng) và Chánh Mông (còn được gọi là Ưng Kỷ), sau này ông trở thành vua Đồng Khánh. Ông là người con thứ năm của Kiên Thái Vương Nguyễn Phúc Hồng Cai và bà Phan Thị Nhàn.
Sau khi vua Tự Đức qua đời vào tháng 7 năm 1883, quyền lực trong việc phế bỏ vua này và lên ngôi vua mới được tập trung hoàn toàn trong tay các phụ chính đại thần Nguyễn Văn Tường và Tôn Thất Thuyết.
Tuy nhiên, những quan đại thần này đều không tích cực trong việc tìm kiếm một người trong hoàng gia có cùng chí hướng chống Pháp để đưa lên ngôi. Trước thời Hàm Nghi, cả ba vua Dục Đức, Hiệp Hoà và Kiến Phúc đều lần lượt đi ngược lại đường lối của phái chủ chiến hoặc bị mất sớm, trở thành những phần tử không thể không bị loại bỏ khỏi việc triều chính đang rối ren.
Vua Kiến Phúc đột ngột qua đời trong khi tình hình có lợi cho phái chủ chiến trong triều đình Huế. Sau khi nhà vua mất, thay vì Nguyễn Phúc Ưng Kỷ, con nuôi thứ hai của vua Tự Đức, lên ngôi như dự kiến, Nguyễn Văn Tường và Tôn Thất Thuyết lo ngại rằng việc lập một vị vua lớn tuổi sẽ làm mất quyền hành.
Bên cạnh đó, cả Tôn Thất Thuyết và Nguyễn Văn Tường đều quyết định lựa chọn Nguyễn Phúc Ưng Lịch, tức vua Hàm Nghi, người ủng hộ mạnh mẽ lập trường chống Pháp.
Theo Tôn Thất Thuyết và Nguyễn Văn Trường, Nguyễn Phúc Ưng Lịch được coi là một nhân vật có đủ tư cách về dòng dõi, và không bị cuộc sống xa hoa tại kinh thành làm mất đi phẩm chất tự tôn dân tộc.
Hai nhà nghiên cứu này tin rằng họ có thể giúp vị vua trẻ có được cái nhìn toàn diện về mối quan hệ giữa triều đình Việt Nam với thực dân Pháp.
Vua Hàm Nghi từ nhỏ đã sống trong cảnh nghèo khó, bình dân bên cạnh mẹ ruột và không nhận được sự giáo dục cao cấp như hai người anh trai khác trong triều đình. Khi nhận thấy sứ giả đến cử hành lễ đăng cơ, cậu bé Nguyễn Phúc Ưng Lịch đã rất sợ hãi và không dám chấp nhận trang phục mà họ trao tặng.
Vào sáng ngày 12 tháng 6 năm Giáp Thân, tức ngày 2 tháng 8 năm 1884, Nguyễn Phúc Ưng Lịch được dìu đi giữa hai hàng thị vệ, bước vào cung Thái Hòa để tiến hành lễ lên ngôi hoàng đế, và lấy niên hiệu là Hàm Nghi. Khi đó, Nguyễn Phúc Ưng Lịch chỉ mới 13 tuổi.
Hành trình lưu vong ở châu Phi của vị vua này là một bi kịch của triều Nguyễn. Theo sách “Chín đời chúa, mười ba đời vua triều Nguyễn”, vua Hàm Nghi đã sống đến 56 năm tại châu Phi. Ông nổi tiếng với tinh thần yêu nước mạnh mẽ và chống đối chế độ thực dân Pháp. Vì những ý tưởng này, ông bị bắt và đày đi lưu đày ở Algeria từ năm 1888 cho đến khi qua đời vào năm 1944.
Theo sách “Lịch sử Việt Nam”, vua Hàm Nghi được biết đến như là lãnh tụ của phong trào Cần Vương, một phong trào yêu nước nổi lên để giúp vua chống lại thực dân và cứu nước. Sau khi phong trào này thất bại, ông bị thực dân Pháp phế truất ngôi vị và đày ra nước ngoài.
Theo sách “Chín đời chúa mười ba đời vua triều Nguyễn”, năm 1904, Hàm Nghi đã đính hôn với Marcelle Laloe (1884-1974), con gái của ông Laloe – Chánh án tòa Thượng phẩm Alger.
Vua Hàm Nghi và vợ ngoại quốc Marcelle Laloe có ba người con, bao gồm hai công chúa là Như Mai và Như Lý, cùng với hoàng tử Minh Đức. Công chúa Như Mai đã tốt nghiệp kỹ sư canh nông. Công chúa Như Lý đã đạt bằng tiến sĩ y khoa và kết hôn với công tước François Barthomivat de la Besse.
Theo sách “Chín đời chúa, mười ba đời vua triều Nguyễn”, vào năm 1944, vua Hàm Nghi qua đời tại Algeria. Thi hài ông được mai táng tại đây, và sau đó vào năm 1962 được chuyển quan tài về khu lăng mộ tại làng Thonac, trong khu vực lâu đài của công chúa Như Mai ở tỉnh Dordogne, Pháp.
Hằng
