Lê Quý Đôn là nhà bác học vĩ đại của nước ta. Tên của ông cũng được ưu ái đặt cho 8 ngôi trường chuyên ở Việt Nam.
Lê Quý Đôn – danh nhân văn hóa kiệt xuất của Việt Nam
Lê Quý Đôn (1726–1784), một trong những danh nhân văn hóa kiệt xuất của nước ta thời Lê Trung Hưng. Ông không chỉ là một nhà bác học đa tài mà ông còn được biết đến như một nhà sử học, địa lý, và văn học có tầm ảnh hưởng sâu rộng. Ngoài ra, ông còn có nhiều đóng góp to lớn trong lĩnh vực quản lý nhà nước.
Ông sinh ra trong một gia đình Nho học, bố là ông Lê Phú Thứ là quan hình bộ thượng thư, mẹ ông cũng xuất thân dòng dõi khoa bảng. Quê hương sinh ra ông là làng Diên Hà, trấn Sơn Nam Hạ nay là thôn Phú Hiếu, xã Độc Lập, huyện Hưng Hà tỉnh Thái Bình. Ngay từ nhỏ, ông đã nổi tiếng với trí thông minh vượt trội cùng với khả năng học tập xuất sắc. Ông đỗ đầu trong kỳ thi Hương năm 1743, sau đó vào năm 1752, ông đạt giải Bảng nhãn trong kỳ thi Đình.
Lê Quý Đôn – danh nhân văn hóa kiệt xuất của Việt Nam
Sau khi đỗ đại khoa, ông được bổ nhiệm làm quan và giữ nhiều chức vụ quan trọng ở trong triều đại Lê – Trịnh. Năm Quý Dậu (1753), ông đã được bổ làm Thị thư ở Viện Hàn lâm, rồi sau sung làm Toản tu quốc sử vào mùa xuân năm Giáp Tuất (1754).
Năm Bính Tý (1756), ông đã được cử đi thanh tra ở trấn Sơn Nam và đã phát giác “6, 7 viên quan ăn hối lộ”. Vào tháng 5 năm đó, ông được biệt phái sang phủ Chúa coi việc quân sự (chức Tri Binh phiên). Ba tháng sau đó, ông được cử đi hiệp đồng các đạoTuyên Quang, Sơn Tây, Hưng Hóa… rồi sau đó đem quân đi đánh quân của Hoàng Công Chất.
Năm Đinh Sửu (1757), ông đã được thăng làm Hàn lâm viện Thị giảng. Trong năm này ông đã viết Quần thư khảo biện. Ông cũng có những đóng góp quan trọng trong việc cải cách quản lý nhà nước và phát triển văn hóa. Đồng thời, ông là một nhà thơ và học giả nổi tiếng. Ông có hàng loạt các tác phẩm nổi tiếng vẫn còn được lưu truyền đến ngày nay như: Đại Việt thông sử ; Kiến văn tiểu lục.
Lê Quý Đôn (1726–1784), một trong những danh nhân văn hóa kiệt xuất của nước ta thời Lê Trung Hưng.
Trong bối cảnh kiêu binh gây rối, triều chính vô cùng rối ren, nhân dân đói khổ,… Lê Quý Đôn lâm bệnh nặng. Sau đó, ông đã xin về quê mẹ là làng Nguyễn Xá (huyện Duy Tiên, tỉnh Hà Nam) để chữa trị, nhưng đã không khỏi. Ông mất ngày 14 tháng 4 năm Giáp Thìn, niên hiệu Cảnh Hưng thứ 45 (tức 11 tháng 6 năm 1784) và hưởng thọ 58 tuổi.
Vô cùng thương tiếc con người tài năng đức độ, chúa Trịnh Tông (tức là Trịnh Khải) đã đề nghị với vua Lê Hiển Tông cho bãi triều ba ngày và cử Bùi Huy Bích làm chủ lễ tang, đồng thời, cho truy tặng Lê Quý Đôn hàm Công bộ Thượng thư. Đến khi vua Lê Chiêu Thống nắm quyền chính, ông đã được gia tặng tước Dĩnh quận công.
Với những đóng góp của mình, tên của ông được đặt cho nhiều trường chuyên ở Việt Nam và rất nhiều ngôi trường THPT khác như một nguồn động lực để giúp các em học sinh cố gắng, phấn đấu và noi theo tấm gương ông. Các ngôi trường này cũng đã đạt những thành tích xuất sắc trong nước và quốc tế. Ví như trường THPT Chuyên Lê Quý Đôn ở các tỉnh như Đà Nẵng, Bình Định, Điện Biên, Bà Rịa – Vũng Tàu, Lai Châu, Khánh Hòa, Ninh Thuận, Quảng Trị.
